1. دانش اعلامی (Declarative Knowledge)

دانش اعلامی به اطلاعاتی اطلاق می‌شود که می‌توانیم آن‌ها را به‌وضوح بیان کنیم. به عبارت دیگر، به اطلاعاتی اشاره دارد که می‌توان به‌صورت کلامی یا نوشتاری منتقل کرد.

مثلاً:

« حقایق علمی: مثلاً “آب در دمای ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد به جوش می‌آید.”

اطلاعات تاریخی: مثلاً “جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۳۹ آغاز شد.”

قوانین و اصول: مثلاً “قانون گرانش نیوتن می‌گوید که اجسام به یکدیگر جذب می‌شوند.”

ویژگی‌های دانش اعلامی:

قابل بیان: دانش اعلامی می‌تواند به‌راحتی به زبان آورده شود، مثلاً با جملات یا عبارات.

مستند: این نوع دانش معمولاً شامل اطلاعات مستند و قابل اثبات است، مانند حقایق تاریخی، قوانین علمی، یا اطلاعات عمومی.

قابل یادگیری: دانش اعلامی می‌تواند از طریق مطالعه، آموزش، و تجربه به دست آید.

2. دانش رویه‌ای (Procedural Knowledge)

دانش رویه‌ای به مهارت‌هایی مربوط می‌شود که برای انجام کارها لازم داریم. مثلاً:

• رانندگی
• پخت غذا
• حل معادلات ریاضی

این نوع دانش معمولاً به‌راحتی قابل بیان نیست و بیشتر از طریق تجربه و تمرین کسب می‌شود.

ویژگی‌های دانش رویه‌ای

عملی بودن: دانش رویه‌ای به مهارت‌ها و توانایی‌های عملی مربوط می‌شود و معمولاً در عمل و تجربه به دست می‌آید.

غیرقابل بیان: برخلاف دانش اعلامی، دانش رویه‌ای به‌راحتی نمی‌تواند به زبان آورده شود. این نوع دانش بیشتر از طریق عمل و تمرین یاد گرفته می‌شود.

آموزش و تمرین : برای تسلط بر دانش رویه‌ای، نیاز به تمرین و تکرار داریم تا بتوانیم به‌طور مؤثر آن را به کار ببریم.

3. دانش شرطی (Conditional Knowledge)

دانش شرطی یعنی آگاهی از این‌که چه زمانی و چطور از دانسته‌ها و مهارت‌ها(همچون دانش اعلامی و رویه‌ای)  استفاده کنیم.

 مثلاً:

• اینکه بدانید چه زمانی باید برای یادگیری یک زبان، مکالمه تمرین کنید یا واژه حفظ کنید.
• یا اینکه چه زمانی از یک فرمول ریاضی خاص استفاده کنید.

این نوع دانش برای تصمیم‌گیری‌های درست در موقعیت‌های مختلف بسیار حیاتی است.

ویژگی‌های دانش شرطی

مربوط به شرایط: این نوع دانش به شرایط خاص و زمینه‌های مختلف وابسته است و به ما کمک می‌کند تا انتخاب‌های مناسب‌تری داشته باشیم.

استفاده از دانش‌های دیگر: دانش شرطی شامل توانایی ترکیب و استفاده از دانش‌های اعلامی و رویه‌ای برای حل مسائل و انجام وظایف است.

تصمیم‌گیری: این نوع دانش به ما کمک می‌کند تا در موقعیت‌های مختلف تصمیمات مناسبی بگیریم و بدانیم که کدام استراتژی یا روش، بهترین نتیجه را خواهد داشت.

مهارت‌های فراشناختی: نظارت و کنترل بر تفکر

فراشناخت فقط دانستن نیست، بلکه مهارت استفاده از این دانش هم مهم است. دو مهارت کلیدی در این زمینه عبارتند از:

• نظارت (Monitoring): ارزیابی روند فکر کردن و یادگیری. مثلاً اینکه آیا روش مطالعه‌ای که انتخاب کرده‌اید مؤثر است یا نه.
• کنترل (Control): تنظیم و تغییر مسیر تفکر بر اساس ارزیابی‌ها. مثلاً تصمیم به تغییر استراتژی یادگیری اگر روش فعلی مؤثر نباشد.

این مهارت‌ها به ما کمک می‌کنند که آگاهانه‌تر فکر کنیم، یاد بگیریم، و مشکلات را حل کنیم.

فراشناخت و ارتباط آن با سایر مهارت‌های تفکر

فراشناخت با مفاهیم دیگری چون خودتنظیمی و تفکر انتقادی رابطه‌ی نزدیکی دارد:

• خودتنظیمی: توانایی برنامه‌ریزی، نظارت و ارزیابی یادگیری خود، به‌طوری‌که بتوانیم به اهداف آموزشی‌مان برسیم.
• تفکر انتقادی: نیازمند آگاهی از فرآیندهای ذهنی خود و ارزیابی آن‌هاست—کاری که دقیقاً در فراشناخت انجام می‌شود.

بدون فراشناخت، خودتنظیمی و تفکر انتقادی به‌خوبی شکل نمی‌گیرند.

در کل توافق گسترده‌ای وجود دارد که فراشناخت شامل یک جزء دانش و یک جزء مهارت است. دانش فراشناختی مربوط به «چه، چرا، کی و چگونه» استراتژی‌های شناختی است، در حالی که جزء مهارت شامل نظارت و کنترل فرآیندهای شناختی برای استفاده مؤثر از استراتژی‌های شناختی می‌باشد.

چطور فراشناخت را توسعه دهیم؟

فراشناخت قابل آموزش است. هرچه زودتر و با روش‌های متناسب با سن، به افراد آموزش داده شود، فرصت بیشتری برای رشد آن دارند. راه‌هایی مانند:

• کار گروهی و آشنایی با روش‌های فکری دیگران
• بازتاب درونی (مثلاً یادداشت‌برداری از نحوه فکر کردن خود)
• آموزش استراتژی‌های یادگیری

همگی می‌توانند به تقویت فراشناخت کمک کنند.

نقش مدل RJ در توسعه فراشناخت

در دنیای پیچیده‌ی امروز، توانایی فراشناختی یکی از مهارت‌های حیاتی محسوب می‌شود. دپارتمان RJ با طراحی و اجرای دوره‌های متنوع برای گروه‌های سنی مختلف، تلاش دارد این مهارت را در سطحی گسترده توسعه دهد. هدف نهایی، ساختن جامعه‌ای توانمندتر در فکر و عمل است.